BOLUMIN

niewielka miejscowość składająca się z dawnych trzech wsi: Boluminka, Bolumina i Nowego Bolumina. Leży na południe od Dąbrowy Chełmińskiej w sąsiedztwie wsi Otowice, Wałdowo i Ostromecko. Miejscowość Bolumin wzmiankowana była po raz pierwszy w dokumencie łowickim z 5 sierpnia 1222 r., kiedy to Konrad Mazowiecki nadał biskupowi pruskiemu Chrystianowi rozległe posiadłości w ziemi chełmińskiej. W XIII w. Bolumin określany był jako „castrum”, czyli miejscowość warowna. Za czasów krzyżackich był folwarkiem zakonnym, a w 1570 r. własnością szlachecką. Podział na Bolumin i Boluminek nastąpił w XVII w. W 1789 r. funkcjonuje jako wieś i folwark z wiatrakiem. Do 1923 r. był w rękach ks. Tecklenberga po czym przeszedł w ręce polskie. Wieś występowała w źródłach historycznych pod nazwami: w 1216 r. - Bolemino, w 1413 r. - Bolimin, w 1445 r. - Bolmen, i w 1570 r. Gross Bolemin.

 

BOLUMINEK

wieś położona na wysokości 90 m n.p.m. w otoczeniu kilka drobnych oczek wodnych. Miejscowość ta pierwotnie występowała jako Bolemino w kolejnych latach jako Bolimin (1413 r.) i Bolmen (1445 r.). Bolumin złączony był z Boluminem. Obie miejscowości zostały zupełnie od siebie odłączone w XVI wieku, więc w 1570 r. wymienia się Boleminek i Klein Bolmnik, późniejsze nazwy to Bolyminko (1647) i Boliminko (1670). Nazwa Boluminek przyjęła się dopiero w XIX wieku. Wieś niegdyś była dobrami rycerskimi leżącymi w granicach komturostwa, a następnie prokuratorstwa unisławskiego. W 1570 r. wymieniana jako własność szlachecka. Parafia w Boluminku została założona przed przybyciem krzyżaków. Po raz pierwszy jednak wspomina się ją w 1445 r. W końcu XVI w. parafia utraciła swą samodzielność i została włączona jako filia do Ostromecka. W roku 1747 dziedzic Ostromecka i patron kościoła Mostowski, kasztelan płocki, połączył Boluminek z Ostromeckiem. W ten sposób majątek szlachecki w Boluminku przeszedł na własność probostwa ostromeckiego. Na mocy układu zawartego w 1859 r. między stolicą biskupią a dzie­dzicem majoratu ostromeckiego plebanię przeniesiono do Boluminka. Obecny kościół p.w. św. Wojciecha, masywnie zbudowany, wzniesiony został w latach 1755-77 (w miejscu poprzedniego drewnianego z 1667 r.). W 1909-10 r. kościół został gruntownie przebudowany a w dzień św. Józefa 1910 r. benedykowany przez X. dziekana Prabuckiego. Na szczególną uwagę zasługuje gotycka rzeźba NP. Marii z dzieciątkiem z XV wieku.

 

BORKI

dawne nazwy to Borcken i Borken. W 1672 r. Borki były w posiadaniu Działyńskich, zamieszkane przez holendrów.

 

CZARŻE

wieś zbudowana w kształcie ulicówki z peryferycznym rozproszeniem, leży w dnie doliny Wisły nad jej starorzeczem, częściowo wstępuje na łagodne stoki doliny. Dawne nazwy: 1222 r. Szarnese, 1248 r. Scharnesee, 1285 r. Czarnsee, 1570 r. Czrża, XVII w Czarz, 1789 r. Czarze i Czarge, 1876 r. i później niemieckie Scharnese. Nazwa być może zapożyczona od staropolskiej nazwy Czarz porównywana jest z gwarowym słowem czarzyć tzn. czarować. Być może nazwa zaczerpnięta została od działalności garncarzy, gdyż po opuszczeniu członu garn z wyrazu garncarze pozostaje część – czarże. Inny pogląd, bliższy prawdzie, powołuje się na tzw. hybrydy czyli połączenie elementu języka polskiego i niemieckiego, ponieważ pierwotna nazwa Czarne, którą niemcy zapisywali Scarnese, Charnese, Scharnense, posiadała człon see, który informował o położeniu nad jeziorem. Wieś Czarże wzmiankowana w 1222 r. w akcie Konrada Mazowieckiego, który w 1223 nadaje wieś Chrystianowi - biskupowi misyjnemu Prus. W 1231 r. majętność zostaje przekazana Zakonowi Krzyżackiemu. W 1248 r. majątek na prawie polskim w 1285 r. dobra rycerskie nadane rodzinie Bosel, z prawem wzniesienia grodu. W XV stuleciu dobra dzierży Henryk z Czarża (z Schermszche) a około 1423 r. na owych dobrach gospodarował rycerz Klavko – właściciel Stablewic. W styczniu 1454 r. z zamków wypędzono rycerzy i Ziemia Chełmińska wraz z Czarżem została zupełnie uwolniona od Krzyżaków. W 1532 r. dobra posiadał Laurintus Knopf z Torunia a w 1570 r. Anna Wolska. W 1621 r. ksieni benedyktynek chełmińskich Mortęską założyła dom ubogich (tzw. szpital). Od 1626 r. częścią wsi zarządzał Paweł Działyński - wojewoda chełmiński. W tym samym czasie Czarże otrzymało tzw. wilkierz, czyli ustawę wiejską regulującą wewnętrzne życie wsi. Jest to jedna z nielicznych w języku polskim ustaw wiejskich na terenie ówczesnej Rzeczypospolitej. Wilkierz stanowi 16 artykułów dotyczących spraw porządkowych, przeciwpożarowych, i międzysąsiedzkich, a także wyboru sołtysa i radnych. Po rozbiorach Polski na obszary nie zaludnione lub opuszczone napłynęło sporo kolonistów niemieckich i olędrów. Około 1667 r. Czarże jest własnością Działyńskich, a w 1723 r. Jana Czapskiego. W 1756 r. wielki pożar całkowicie strawił trzynaście zabudowań ze stodołami, trzy domy plebańskie i dwie karczmy. Jedyna pisemna wzmianka o parafii wymieniona została w 1445 r. w planach diecezji chełmińskiej. Kościół, który istnieje do dnia dzisiejszego (od 1647 r. p.w. Narodzenia N.M.P) jest budowlą gotycką ceglaną z początku XIV w. W XVII w. po zniszczeniu przez Szwedów odrestaurowano go kosztem Mortęskich i Działyńskich, z tego czasu pochodzi wieża (1638 r.) wzniesiona w miejsce dawnej murowanej. W roku 1881 kościół odnowiono kosztem Tomaszewskiego z Racimierza przy czym usunięto gotyckie przypory i dodano sufit z desek. Zachowane w pobliżu kościoła ślady obwałowań mogą świadczyć, że zbudowano tu budowlę obronną, którą postawiła wdowa Kunegunga Rosel i jej syn Bartłomiej, właściciele części Czarża. Najstarszymi obiektami wyposażenia jest gotycka pieta i granitowa kropielnica z początku XV w. W okresie okupacji hitlerowskiej w parafii Czarże działała grupa Armii Krajowej, gdyż nieopodal istniało zakonspirowane lądowisko. W Czarżu odkryto osadę neolityczną z ok. 4000 r. przed Chr. Z narzędziami rolniczymi oraz osadę z kulturą czasz lejkowatych z ok. 3500 r. przed Chr. Znaleziono motykę kamienną, toporek z rogu jelenia. W Czarżu odkryto również groby skrzynkowe z okresu rzymskiego (od nar Chr. do 400 r.) Dawno temu, niedaleko wioski Czarże, lód spiętrzył wodę na Wiśle tak jak nigdy wcześniej. W tamtych czasach nie było jeszcze przybrzeżnych wałów, więc wysoka fala lodowatej wody zaczęła szybko pokrywać wiślaną dolinę, jej żyzne pola i łąki. Ciężkie i ciemne chmury zaległy na niebie, w przestworzach panowały gwałtowne burze i wichry. Nagle nadciągnęła najwyższa woda, zalewając i niszcząc coraz więcej zagród i do­mów. Wszyscy ludzie próbując ratować swój dobytek i domowe zwierzęta, patrzyli ze strachem na przybli­żającą się potęgę żywiołu, spodziewając się rychłego końca świata. Nagle, poprzez strugi deszczu, na rozle­głej powierzchni wezbranej Wisły ujrzeli płynące domy, pośrodku których widniał duży i piękny kościół. Po chwi­li cała osada została zasypana niesionym przez rzekę piachem i ziemią. Wisła przyniosła tak wiele piasku, że po ustąpieniu wysokiej wody ludzie wróciwszy do ruin swoich domostw nie mogli rozpoznać miejsca, w którym poprzednio stała przemieszczona przez rzekę świątynia. Jeszcze przez wiele lat znajdowano na okolicznych polach szczątki topielców oraz wiele cegieł i kamieni z ich domostw, do dziś jednak tajemniczy kościół trwa nieodnaleziony gdzieś w głębi jednego z otaczających Czarże wysokich wzgórz. (Na podstawie kronik Jana Długosza)

CZEMLEWO

wieś rozproszona, położona na pagórkowatej wysoczyźnie morenowej, pagórkowatej z piaszczystymi wydmami, na wysokości 80-100 m. Wieś położona jest przy szosie Chełmno-Bydgoszcz od wschodu i zachodu osłonięta kompleksem lasów sosnowych. Nazwa Czemlewo pochodzi prawdopodobnie od wyrazu Czembel (Pagórek). Wieś wzmiankowana jest już w 1285 r., w latach 1677-72 w posiadaniu rodziny Rogalińskich. W 1682 r. Czemlewo z dworem należało do klasztoru benedyktynek w Chełmnie, a w 1789 r. stanowiło folwark królewski. W 1879 r. osada nosi nazwę Cząblewo, a w 1895 r. Schemlau. Obecna wieś powstała z rozparcelowanych w 1893 r. dwóch folwarków: Jarzębińca i Czemlewa. We wsi znajduje się szkoła podstawowa (obiekt murowany z 1905 r.) i siedziba leśnictwa. Zachował się też prostokątny, parterowy murowany dworek z poł. XIX w., przebudowany w 1972 r.

 

DĄBROWA CHEŁMIŃSKA

wieś gminna w kształcie widlicy z peryferycznym rozproszeniem, od północy osłonięta lasami położona jest na wysokości 100 m. n.p.m. na falistej wysoczyźnie morenowej. W najdawniejszych czasach osada Damerowe powstała i rozwijała się przy szlaku bursztynowym. Nazwa wsi (łac. dam) wskazuje iż teren ten był dziki, w stanie pierwotnym i łatwo można w nim zabłądzić. Nazwa miejscowa dąbrówka, potem Dombrowken, niemiecka Damerau, Dąbrowa i Dąbrówka pod Unisławiem informuje o szacie roślinnej terenu na której powstała miejscowość i odnosi się do lasów mieszanych. W źródle pisanym pierwsza informacja o wsi pochodzi z 1285 r. i dotyczy ustalenia granic pomiędzy wsią Czarże. W 1418 r. Dąbrowa Chełmińska była krzyżacką wsią czynszową, administracyjnie podporządkowaną prokuratorii we wsi Pień. W kolejnych latach 1423-1424 wieś podporządkowana jest prokuratorii z siedzibą w krzyżackim zamku w Unisławiu a następnie od 1430 r. komturstwu w Starogrodzie. W 1414 r. wieś uległa zniszczeniu. Rejestr krzyżacki z 1430 r. informuje, że w zalesionej dębiną części wsi Dąbrowa Chełmińska pszczelarze - w połowie bartnicy zakonni oraz bartnik Gloffa w 13 pniach i sołtys w 2 pniach zajmowali się hodowlą pszczół w barciach leśnych. W 1505 r. Król Aleksander Jagiellończyk nadał wieś kapitule chełmińskiej. Pierwszy rozbiór Polski (1772 r.) spowodował istotne zmiany nie tylko w dziedzinie własności ziemskiej ale prawie we wszystkich dziedzinach życia. XVIII i XIX w. to napływ kolonistów niemieckich i germanizacja, którą gorliwie prowadził biskup chełmiński hr. Karol Hohenzollern (1785-1795). Po wojnach napoleońskich król pruski Fryderyk Wilhelm II wcielił w 1815 r. Dąbrowę Chełmińską do prowincji Prus Zachodnich. Po przejęciu wsi w 1920 r. przez władze polskie powstała w Dąbrowie Chełmińskiej gmina wiejska a później wójtostwo. W przełomie XIX i XX w. zbudowano kościół, który służył gminie ewangelicko-unijnej. W 1945 r. ludność tego wyznania opuściła wieś. W 1948 r. kościół przekazano w użytkowanie parafii Boluminek jako filialny p. w. Wniebowzięcia NMP. Na przełomie stycznia i lutego 1945 r. na terenie Dąbrowy Chełmińskiej, Cichoradza, Unisławia i Chełmna doszło do krwawej bitwy, w której zginęło blisko 9 tyś. żołnierzy niemieckich a 4 tyś. wzięto do niewoli. Obecnie wieś wyposażona w podstawowe urządzenia komunalne, zespół usług, szkołę podstawową, ośrodek zdrowia, bibliotekę gminną, stację benzynową. We wsi zachowało się kilka obiektów zabytkowych: zespół dworca kolejowego składający się z marmurowego dworca z 1910 r. i trzech pracowniczych domów mieszkalnych z lat 1898, 1900 i 1913; dawny zajazd z XVII/XIX w. konstrukcji szkieletowej wypełnionej gliną i budynek poczty z pocz. XX w.; murowany budynek mleczarni z przełomu XIX/XX w. Za wsią przy drodze na Unisław rośnie okazały pomnikowy dąb szypułkowy w pierścienicy o obwodzie ........ i potocznej nazwie „Dąb na krzyżówce”. Wśród dawnych mieszkańców Dąbrowy Chełmińskiej krążyła opowieść o podziem­nych połączeniach między jeziorem a pobliską rzeką. Podobno pewnego razu woły ciągnące pług zatonęły w jeziorze Skrzynka. Większe od rozpaczy i przeraże­nia właściciela było jego zdziwienie, gdy niespodziewane woły wypłynęły z Wisły nieopodal wsi Rafa.

 

DĘBOWIEC

w 1672 r. Dębowiec był w posiadaniu Działyńskich, zamieszkały przez holendrów. W 1789 r. Dembowietz, w 1879 r. Dębowiec niem. Dembowicz późn. Dembowitz. Nazwa pochodzenia topograficznego typu bukowiec.

 

GZIN

wieś zabudowana w kształcie ulicówki, z peryferycznym rozproszeniem, usytuowana
jest na wysoczyźnie morenowej na wysokości 90 m. n. p. m., nad krawędzią doliny Wisły,
rozszerzając się na północ od wsi w Basen Unisławski. Dawne nazwy wsi to: Kysin (1222 r.), Gzyn (1789 r.) i Kisin (1866). Nazwa zaczerpnięta od nazwy Giez. Wieś pojawia się w źródle pisanym w 1222 r. w przywileju Konrada Mazowieckiego, nadania biskupowi pruskiemu Chrystianowi rozległych posiadłości Ziemi Chełmińskiej. Informacja pochodząca z 1405 r. dotyczy wynajęcia, na wyprawę na Gotlandię, konia od rycerza Mikołaja z Gzina. Od 1408 r. Gzin jest w posiadaniu kapituły chełmińskiej. W 1408 r. wielki mistrz UIryk von Jungingen potwierdza zamianę posiadłości Albrechta i Mikołaja z Gzina. W 1517 r. istniejący tu folwark należący do kapituły chełmińskiej zostaje przez bpa chełmińskiego Jana Konopackiego zamieniony na Nielbark i Sarnowo. Od drugiej połowy XVI w. Gzin jest własnością szlachecką. W XVII w. dobra te posiadali Działyńscy, w 1789 r. widnieje jako szlachecka wieś i folwark a od 1864 r. dobra rycerskie z gorzelnią. W Gzinie znajdował się niegdyś piękny pałac późnobarokowy Działyńskich, zbudowany ok. 1730 r. w formie saskiej, w zbiorze rysunków Steinera w Muzeum Miejskim w Toruniu zachował się widok tego pałacu, zburzonego w XIX w. We wsi istniała w XVII w. prywatna kaplica dworska. Na początku XX w. własność Niemca T. Ortmanna, po nim Franciszka Paczkowskiego. Najstarszym obiektem położonym w centrum wsi i zarazem jednym z najstarszych na Ziemi Chełmińskiej jest wyżynne grodzisko wczesnośredniowieczne z okresu kultury łużyckiej. Przy wale obronnym grodziska znaleziono dużą ilość porozbijanych naczyń datowanych na podokres halsztacki i wczesny okres lateński. We wnętrzu grodziska odkryto jamy z resztkami kości zwierzęcych i liczne przypadki kości ludzkich głównie kobiet i dzieci. Odkrycia te nasuwają przypuszczenia o uprawianym przez mieszkańców tej osady kanibalizmie. W 1285 r. mistrz krajowy Konrad von Thieberg wyznaczył w dokumencie granicę rycerskiej domeny pod miejscowością Czarze koło Gzina. Nadał tym prawo patronatu Kunegundzie Bosel i jej synowi Bartłomiejowi oraz zezwolił na wniesienie tam grodu! Do dzisiaj śladów grodu nie odnaleziono! Do ciekawostek wsi należy skarb odkryty podczas orki pola w 1963 r. przez jednego z mieszkańców. Skarb ważył ok. 8 kg i składał się z 6.615 monet, w tym 76 trojaków, 48 szóstaków, 26 półtoraków szwedzkich i 6.565 półtoraków Zygmunta 3, najliczniejsze były monety z mennicy bydgoskiej z lat 1619 i 1623, które najprawdopodobniej pochodziły z kradzieży, dokonanej w mennicy w 1623 r. Krótki komunikat na temat „skarbu z Gzina” ukazał się w 1963 roku czasopiśmie „Wiadomości numizmatyczne”. Około 2 km na pd. znajduje się rezerwat przyrody „Linie”. Utworzony w 1956 r. na powierzchni 12,32 ha w celu ochrony przejściowego torfowiska z występującą tu brzozą karłowatą, która jest niewątpliwie reliktem z okresu polodowcowego. Pomiędzy rosnącymi krzewami brzozy karłowatej rośnie odmiana torfowa sosny zwyczajnej, także w formie skarłowaciałej.

 

JANOWO

osada położona 4 km od Ostromecka, w źródłach historycznych z 1472 r. występowała również pod nazwą Jankow. Obecna nazwa wsi Janowo pojawia się w 1570 r. i pochodzi prawdopodobnie od imienia Jan - dawnego właściciela osady, który kupił ją za zgodą Króla Polski Kazimierza Jagiellończyka od Kyebasza de Markowo. W 1526 r. Janowo otrzymuje Franciszek Estken z Torunia. W 1599 roku Janowo nabyły benedyktynki z Chełmna. W okresie od 1772 do 1918 osada przeszła pod zarząd pruski.

 

MOZGOWINA

inaczej Morgowin. W kwietniu 1804 r. 11 mieszkańców wsi Mozgowina otrzymało ziemię na okres 6 lat, w ten sposób dwór ostromecki myślał o zabezpieczeniu sobie siły roboczej. W Mozgowinie w 1812 r. przeprawiał się przez Wisłę Napoleon I Bonaparte w czasie wyprawy na Moskwę.

 

NOWY DWÓR

Po raz pierwszy nazwa tej wsi pojawia się w źródle z 1825 r. jako Neudorf, następnie w 1868 r. jako Adelig-Neuhof (w języku polskim Nowydwór Szlachecki), w 1886 r. jako Nowydwór, i w 1891 r. jako Neuhof. Jako Nowy Dwór funkcjonuje od XX w. Miejscowość położona 2 km od Ostromecka, założona w XIX w. na miejscu wcześniejszych osad Izbice i Piekło. Początek kształtowania się nowej wsi (Neudorf) nastąpił w 1806 r. wtedy Cesarz Napoleon I Bonaparte po rozbiciu armii pruskiej i zdobyciu Berlina wkracza do Polski. W okresie Księstwa (1807-1815), najpewniej w latach 1807-1809, na najwyższym wzniesieniu w Nowym Dworze zbudowano (z cegły z cegielni ostromeckiej) trzy budynki koszarowe z ujeżdżalnią dla koni i zakwaterowano w nich oddział huzarów. Jeden budynek koszarowy istnieje do chwili obecnej, być może wg projektu Karola Fryderyka Schinkla, na wzór zamku krzyżackiego. W 1826 r. w ramach tworzonego zespołu ostromeckich folwarków zarządzanych przez Jakuba Martina Schőnborna Nowy Dwór staje się wsią szlachecką. Określono granice i nazwę wsi na Neudorf (Nowa Wieś). W 1876 r. ukończono budowę folwarku (m. in. gorzelni i młyna). Do 1946 r. folwark w Nowym Dworze był traktowany jako filia majątku ostromeckiego. Przynosił zyski jedynie ze sprzedaży dóbr uzyskanych z hodowli i wytworzonego spirytusu.

 

OSTROMECKO

ze względu na położenie Ostromecka na trasie szlaku bursztynowego miejscowość ta znana była wędrującym kupcom rzymskim już w starożytności. Pierwotnie dobra rycerskie wzmiankowane po raz pierwszy w 1222 jako Ostromezh w nadaniu biskupowi Christianowi przez Konrada Mazowieckiego. Nazwa ulegała kolejnym zmianom: Ostromes, Ostromitz, Ostermitz, Ostirmitsch, Ostrimitz, Ostromieck (1667 r.), Ostromęck niemieckie Ostrometzko (XVIII-XX w.). W okresie panowania Krzyżaków Ostromecko należało do komturstwa starogrodzkiego. W 1414 r. wieś poniosła szkody wojenne bowiem jest wymieniana w krzyżackiej "Księdze Strat". W 1419 r. wielki mistrz Michał Küchmeister nadaje część ziemi w Ostromecku Jenchowi z Zegartowic. W latach 1423-24 dobra rycerskie w prokuratorii bierzgłowskiej. W ok. 1423 r. widnieje jako własność królewska, a w 1570 r. szlachecka należąca do Jakuba Ostromeckiego. Na przełomie XVII/XVIII w. należy do Pawła Mostowskiego, a około połowy XVIII do Pawła Michała Mostowskiego gen. Wojsk polskich - stronnika Augusta III. Zespół Pałacowy od 1630 do ok. 1710 znajdował się w posiadaniu rodziny Dorpowskich następnie był własnością Augusta II Mocnego, a od ok. 1745 Bogdana Mostowskiego. Dnia 1 października 1772 r. w Ostromecku uruchomiona została stacja poczty dyliżansowej na nowo otwartej trasie z Berlina do Królewca. Na jej utrzymanie właściciele Ostromecka musieli rocznie łożyć 200 talarów oraz dostarczać koni. W czasie Księstwa Warszawskiego w Ostromecku mieściła się ekspedycja pocztowa ( odpowiadająca dzisiejszej agencji pocztowej, w której ekspedytor poczty wykonywał swe zajęcia ubocznie poza swoim właściwym zajęciem) i poczthalteria (stacja zamiany koni, wyposażona dodatkowo w wozy i bryczkę). Placówki te podlegały organizacyjnie pocztamtowi w Chełmnie. Ostromecko leżało wówczas na jednym z 6 głównych traktów pocztowych, cieszących się dużą frekwencją i przynoszącym duże dochody na trakcie berlińsko - królewskim z Drezdenka przez Wieleń - Trzciankę - Piłę - Wyrzysk - Nakło - Bydgoszcz - Fordon - Chełmno i dalej przez Grudziądz - Kwidzyn do Królewca. Przez Ostromecko kursowała także poczta konna o znaczeniu lokalnym do Torunia. Początki tworzenia majoratu ostromeckiego można odnieść do roku 1804, w którym bogaty kupiec grudziądzki Jakub Marcin Schöenborn nabył swą pierwszą posiadłość ziemską-Ostromecko. W czasie uwłaszczania w 1840 r. Schöenborn przy poparciu władz niemieckich zagarnął tytułem odszkodowania sporo ziemi chłopskiej. Dało to podwaliny pod rozwój kapitalistycznego folwarku. W następstwie zawartego w 1874 r. przez spadkobierczynię rodu Schönbornów związku małżeńskiego z hr. Albertem v. Alvenslebenem należącym do jednego z najbardziej znanych rodów rycerskich w Niemczech nastąpił dalszy rozwój majoratu ostromeckiego, który w 1880 r. liczył już 6800 ha, stanowiąc jeden z największych majątków na obszarze ziemi chełmińskiej, a po I wojnie światowej składał się 7 samodzielnych majątków z folwarkami, tartaku, gorzelni, 2 cegielni oraz działającej do dziś wytwórni wód mineralnych uruchomionej w 1894 r. Stary pałac tzw. myśliwski wojewody pomorskiego Pawła Michała Mostowskiego, zbudowany w latach 1758-66 w wielki czworobok (z wykorzystaniem murów wcześniejszego dworu), przebudowany w XIX w. zachował się do czasów współczesnych. Remontowany był w latach 50., 60., i 80. XX w. Dziś w pałacu znajduje się Ośrodek Kultury Muzycznej Filharmonii Pomorskiej im. Ignacego J. Paderewskiego. Przy pałacu znajduje się mur oporowy z XVII-XVIII w., uzupełniony w XIX w. oraz park krajobrazowy z elementami geometrycznymi z 1 poł. XVIII w., Z wzniesienia, niedaleko pałacu rozciąga się panorama na Wisłę i okolicę, zwłaszcza Fordon. W południowo-wschodniej części założenia pałacowo-parkowego, położony jest tzw. pałac „nowy” zbudowany w 1849 r. według projektu Karola Fryderyka Schinkla z ok. 1840 r. W 1891 r. przekształcony i powiększony o salę balową, pałacyk myśliwski i kaplicę wbudowaną w dawny narożnik południowo-wschodni. Jest to obiekt późnoklasycystyczny z eklektycznymi dobudówkami. Murowany z cegły, otynkowany. W pałacu, będącym w gestii Urzędu Miejskiego w Bydgoszczy, po jego konserwacji (zewnętrzna elewacja została odnowiona w 1998 r.) ma znaleźć się Ośrodek Kultury, w którym odbywać się będą koncerty muzyki klasycznej. Przy pałacu rozciąga się, jedyny w gminie, piękny park o pow. 21,0 ha z XVIII w., rozbudowany w XIX w. w głębi którego znajduje się ruina neoromańskiego mauzoleum grobowego rodziny Schönborn-Alvensleben z 1878 r. W parku rośnie szereg pomnikowych drzew. Przy pałacu znajduje się zespół obiektów folwarcznych z XIX w. m.in. 2 stodoły (ob. spichlerze), spichlerz, kominy cegielni i gorzelni oraz domy mieszkalne, a także poczta, dom dla ludzi starych i chorych oraz dawny browar (obecnie domy mieszkalne) z pocz. XX w. Parafia rzymsko-katolicka istniała w Ostromecku już w 1445 r. Obecny kościół p.w. śś .Mikołaja, Stanisława Bpa i Jana Chrzciciela, wzniesiony w XV w., w miejscu dawnego drewnianego, został gruntownie odnowiony w 1630 r. przez ówczesnego właściciela Ostromecka Jana Dornowskiego, zmarłego w 1633 r. W latach 1763-64 z fundacji Pawła Mostowskiego wzniesiono czworoboczną wieżę dwukondygnacyjną z baniastym hełmem. Kon­sekracji kościoła dokonano w 1675 r., i później w 1839 r. po gruntownym jego odnowieniu. W 1885 r. na ścianach kościoła odkryto malowidła al. tempera, pokryte grubą warstwą wapna, pochodzące prawdopodobnie z roku budowy. W roku 1954 odnowiono wieżę i dach, a w 1959 r. wnętrze kościoła. W XIX w. przy kościele działało bractwo trzeźwości założone w 1859 r. oraz szpital dla ubogich. Przed kościołem rosną dwa pomnikowe żywotniki wschodnie. W kierunku północnym do Mozgowiny, po lewej stronie drogi na terenie Wielkiej Kępy Ostromeckiem rośnie potężna topola czarna o obwodzie w pierśnicy 860 cm o nazwie „Mariańska”. Po prawej stronie drogi usytuowany jest zespół obiektów Wytwórni Wód Stołowych „Ostromecko”. Tworzą go trzy obiekty zabytkowe. Murowany z cegły budynek sprzed 1884 r., pierwotnie młyn wodny (ob. Mieszkalno-administracyjny). Murowany budynek przemysłowo-produkcyjny z ok. 1892 r. Mur oporowy z ok. 1884 r. z kamienia polskiego wzmacniający skarpę. Obiekty określane jako „Ostromecko-Zdrój”. Najstarsze wiadomości o wodzie Ostromecko pochodzą z roku 1570 r., zanotowano wówczas istnienie młyna wodnego o jednym kole. Stara rozlewnia wody zbudowana została właśnie na miejscu starego młyna oraz dwóch cegielni, powstałych kolejno w roku 1714 i 1880. W Ostromecku istnieje 8 zinwentaryzowanych i opisanych źródeł: 7 na terenie rezerwatu Las Mariański i jedno we wsi, poniżej kościoła. Wszystkie źródła wypływają ze zbocza skarpy na poziomie ok. 40 m n.p.m. Eksploatację źródła rozpoczęto w 1894 r., kiedy to majorat ostromecki znajdował się pod rządami Albrechta von Alvenslebena. Pierwotnie było ono ujęte studnią zbudowaną z cegły, do której woda dopływała do ujęcia przez dno oraz boczne pęknięcia w ścianach obudowy. Źródło zostało nazwane „Źródłem Marii” i park leżący nad nim - Marienpark (Park Marii) od imienia małżonki Schoenborna - Marii Konstancji. Do końca I wojny światowej woda nazywała się „Marien-Quelle” a w okresie międzywojennym - Ostromecko. W czasie II wojny światowej dzierżawcami rozlewni byli Niemcy. Wodę produkowano dla potrzeb armii niemieckiej i wysyłano ją między innymi do Afryki. W okresie powojennym źródłami gospodarowali państwowi i prywatni przedsiębiorcy. W 1976 r. uruchomiono nowy zakład, rozpoczął się dynamiczny rozwój wytwórni. W 1981 r. podjęto prace renowacyjne ujęcia. W 1991 r. wprowadzono opakowanie szklane. Po sprywatyzowaniu zakładu i rozpoczęciu w 1993 r. produkcji napojów w opakowaniach typu PET, zwielokrotniono produkcję oraz rozszerzono asortyment. Woda ze źródła jest twarda, słabo zmineralizowana typu wodorowęglanowo-wapniowego z dużą zawartością jonu siarczanowego, nisko sodowa. Woda nie jest poddawana żadnym zabiegom chemicznym ani uzdatniającym. Woda Ostromecko od początku cieszyła się uznaniem, na wielu imprezach wystawienniczych w kraju i za granicą m. in. w 1895 r. w Królewcu otrzymała brązowy medal na Północno-Wschodniej Niemieckiej Wystawie Rzemiosła zorganizowanego dla uczczenia jubileuszu 50-lecia Towarzystwa Cechów i Rzemiosła w Królewcu. W 1898 r. w Szczecinie otrzymała honorowy Dyplom wraz ze złotym medalem na Powszechnej Wystawie Artykułów Spożywczych, Kuchni Ludowej, Sztuki Kulinarnej i Rzemiosł Pokrewnych pod hasłem „Trud i znój przynosi chwałę i uznanie”. W 1927 r. została nagrodzona złotym medalem w kategorii zagranicznej Grand Prix na wystawie zorganizowanej na rzecz rozwoju Towarzystwa Higieny Wieku Dziecięcego w Paryżu. W Ostromecku znajduje się również zabytkowy murowany zespół dworca kolejowego z przełomu XIX i XX wieku składający się z budynku dworcowego, budynku przydworcowego, 2 domów pracowniczych oraz wiaduktu kolejowego.

 

OTOWICE

dawniej Ottowitz. Osada włościańska złożona w 1828 r.

 

PIEŃ

inaczej Peene, Pene i Pehen. W najstarszych źródłach pisanych Pień pojawia się w 1222 r. jako Pin, w akcie nadania biskupowi pruskiemu Chrystianowi. Wcześniej jednak bo już w VII w. istniała tu osada ludności kultury prapolskiej Pień, a na przeciwległym brzegu Wisły Wyszogród. Zadaniem grodów było m. in. sprawowanie straży nad drogą handlową i przeprawą przez Wisłę i Brdę. W 1248 r., będący w posiadaniu tej wsi Świętopełk Pomorski, zrzekł się jej na rzecz Krzyżaków. Z wystawionego przy tej okazji dokumentu wiadomo, że był tam niegdyś gród obronny (Pin in quofuit casfrum). Nie jest jednak pewne, czy znajdował się on w miejscu, na którym później stanął zamek, dlatego miejsce to jest jedno z bardziej tajemniczych na ziemi chełmińskiej. Od 1248 r. wieś niczym nie wyróżniała się spośród innych małych miejscowości na ziemi chełmińskiej. Od II połowy XIII wieku administracyjnie wchodziła w skład komturstwa bierzgłowskiego. Po klęsce grunwaldzkiej niektóre komturstwa ziemi chełmińskiej postanowiono zlikwidować, a ich obszary przyłączono do większych jednostek. Po 1410 r. w Pniu stworzono jedyny w ziemi chełmińskiej nowy ośrodek administracyjny o randze prokuratorstwa. Nie istniał on jednak długo, jego likwidacja nastąpiła już w 1422 r. W okresie największej świetności (ok. 1417 r.) do obszaru zarządzanego przez prokuratora z Pienia należało znaczne terytorium tzw. „kolana Wisły”; między innymi wsie Czarze, Łoktowo, Unisław, Czarnowo i Bolumin. Zamek wzniesiono w 1414 r. bardzo szybko i w trudnym dla Zakonu okresie, co mogło odbić się na jakości jego konstrukcji. W 1422 r. komtur toruński skarżył się bowiem, że warownia była już w złym stanie technicznym. Można domniemywać, że wybudowanie na skarpie wiślanej niewielkiego zamku w Pieniu miało militarny cel wzmocnienia tej części ziemi chełmińskiej. Można tu było bowiem kontrolować Wisłę - ważną arterię komunikacyjną (z inwentarza zamkowego wynika, że już w 1414 r. było tu 6 armat na kamienne kule, a także 10 kusz i prawie 3 beczki grotów). Dotychczas nieznany był powód zniszczenia i opuszczenia zamku. Z listu komtura toruńskiego do wielkiego mistrza z 15 sierpnia 1422 roku, wynika, że warownia w Pniu zagrożona była przez oddziały Janusza Brzozogłowego (starosty bydgoskiego). Dlatego komtur toruński polecił opuścić warownię, a sam zamek nakazał spalić. Taki był więc kres niezbyt długiej historii zamku w Pniu.

Wśród mieszkańców Pnia żywa jest legenda o istnieniu pod­ziemnych tuneli wychodzących spod zamku w stronę wysoczyzny. W latach powojennych do suchej studni (obecnie zasypanej) znajdującej się w rejonie dworku, wpadł podobno pies, który przeżył upadek i wydostał się na powierzchnię jakimś bocznym tunelem odchodzącym od studni. Kilka lat później podobny wypadek zdarzył się, kiedy do studni wpadł cielak, który powędrował bocznym korytarzem, ale na powierzchnię nie wyszedł.

 

RAFA

inaczej Raffa. Przed 1882 r. w wiosce były trzy gospodarstwa: Schestof, Schadon i Rafa, które w 1882 r. starostwo w Chełmnie połączyło w jedną miejscowość - Rafę.Po 1882 r. wsie: Schestow i Schadon zostały rozparcelowane na 26 drobnych gospodarstw. Rafa leży nad Wisłą, okoliczny teren jest pagórkowaty, otoczony z jednej strony rzeką, a z drugiej lasem z bogatym runem leśnym i światem zwierzęcym.

 

REPTOWO

osada wymieniana w 1418 r. w prokuratorii pieńskiej. W 1423-24 r. własność rycerska w prokuratorii bierzgłowskiej. W 1570 r. wieś szlachecka należąca do Szymona Ostromeckiego.

W czasie potopu szwedzkiego rozegrała się tu bitwa między Szwedami a rycerstwem chełmińskim. Zginał kasztelan chełmiński Jan Bąkowski, a chorąży chełmiński został ranny. Wieś w 1938 r. rozparcelowano i pobudowano tzw. poniatówki. Ze względu na łagodne obniżenie zboczy nadwiślańskich prowadził tędy kiedyś trakt, do Chełmna przez Pień, Rafę i Słończ. około 1,5 km na wsch. znajduje się rezerwat przyrody „Rentowo” utworzony w 1962 r. na powierzch­ni 3,62 ha. Ochroną objęto fragment mieszanego lasu z przewagą ponad 80-letniej sosny wraz z czaplińcem. Gniazdująca czapla siwa zasiedla konary wysokich sosen, nierzadko lokując wśród nich po dwa i więcej gniazda.

 

SŁOŃCZ

pierwsza wzmianka o wsi Słończ (Slontcz, Slunyecz) pochodzi z 1480 r. W 1667 r. Słończ posiadali Działyńscy, którzy zasiedlili opustoszałą ziemię kolonistami holenderskimi (olędrami).

 

STRZYŻAWA

dawniej Striesau. W lip­cu 1771 r. dwór ostromecki, działający w imieniu wojewody mazowieckiego Pawła Mostowskiego - właściciela m.in. folwarku i wsi Ostromecko-Izbice-Reptowo, za­warł 30-letnią umowę z osadnikami z Niziny (Niederungs-Einsassen) na dzierża­wę Kępy Strzyżawa, tj. ciągnącego się wzdłuż Wisły pasa ziemi, stanowiącego inte­gralną część wsi Wielka Strzyżawa. Tu też, przy przepra­wie przez Wisłę znajdowała się karczma. Na mocy tej umowy Kępa Strzyżawska wraz z zabudowaniami i zasiewami przeszła w po­siadanie kolonistów - Holendrów. W 1816 r. zbudowano w Strzyżawie Wielkiej szkołę ewangelicką. Na znajdującym się na­przeciw Strzyżawki pasie ziemi najbliżej brzegu Wisły ciągnęła się Kępa Kruszkowa - określona tak od nazwy „kruszka”, nadanej przez miejscową ludność przejrzałym owocom dzikiej gruszy, zwanych ulęgałkami. Jeszcze kilka lat po zakoń­czeniu II wojny światowej z rosnących obficie dzikich grusz mieszkańcy Ostromecka, Fordonu i okolic zbierała przejrzały owoc (nazywany też „pierdołką”) i suszyła m. in. do celów spożywczych, np. do przyrządzania zupy owocowej. Przez Strzyżawę l października 1772 r. przejechał po raz pierwszy dyliżans pocztowy z Berlina do Królewca; 4 października 1794 r., w czasie insurekcji kościuszkowskiej, wojska generała Jana Henryka Dąbrowskie­go przejęły na prawym brzegu Wisły przyczółek, a następnie zajęły Ostromecko i Unisław; w 1812 r. przeprawił się przez Wisłę francuski marszałek Ney z armią napoleońską; w 1893 r. oddano do użytku 1324 metrowy most drogowo-kolejowy, który połączył Strzyżawę z Fordonem.

 

WAŁDOWO KRÓLEWSKIE

historyczne nazwy: 1400 r. i 1438 r. – Waldaw, Waldow, Wyldow,; 1570 r. – Waldowo; 1880 r. – Wałdowo Królewskie. W 1418 r. własność Zakonu Krzyżackiego – prokuratoria Pień. Z 1430 r. pochodzi informacja źródłowa, że chłop z Wałdowa ma pień pszczeli dzierżony w połowie z Zakonem. Od 1480 r. wieś w posiadaniu Adama z Ostromecka. Od 1570 r. własność szlachecka Ambrożego Wałdowskiego. W 1610 r. dobra wsi nabywają siostry benedyktynki dla swojego klasztoru w Chełmnie. Wieś Wałdowo Królewskie w XIX w. (Koenigliche Waldau) zajmo­wała rozległy obszar. Gdy tereny zaboru pruskiego wkroczyły w epokę wielkich reform agrarnych pojawiły się zmiany strukturalne rolnictwa, polegające na rozdrobnieniu majątku ziem­skiego sióstr benedyktynek. Stąd po 1772 r. rozpoczęto kolonizowanie terenów Wałdowa Królewskiego lud­nością rdzenną, przeważnie wyznania katolickiego i obywatelami innej narodo­wości, wyznania ewangelickiego.

 

WIELKA KĘPA

dawniej Gross Kaempe, w 1882 r. wieś włościańska.