Dąbrowa Chełmińska

Magdalena Mortęska – zakonnica i ksieni (przełożona klasztoru żeńskiego). Urodzona w Pokrzywnie k. Grudziądza. Właścicielka i gospodyni trzeciej części ziem Czarża. Żyła w l. 1554 – 1631.

Pochodziła z Prus Królewskich. W dzieciństwie z powodu śmierci matki została oddana przez ojca na wychowanie do ciotki, starościny Wulkowskiej z Topolna. Tu przygotowywano ją na gospodarną panią domu. Jednak Magdalena wbrew woli ojca postanowiła wstąpić do klasztoru.

Rozsierdzony ojciec osadził ją w rodzinnym dworze w Mortęgach, zakazał kontaktów ze światem i dostępu do książek. Miejscowy pisarz nauczył ją alfabetu, czytała nocą w ukryciu, zasłaniając okna. Ojciec widząc powołanie Magdaleny, zgodził się na wstąpienie do klasztoru, pod warunkiem wybrania zamożnego i szanowanego przybytku. Obdarował córkę sporym posagiem. Magdalena wybrała podupadły i zrujnowany klasztor benedyktynek w Chełmnie. Rozgniewało to ojca, ale po negocjacjach z rodziną ustąpił.

W roku 1578 Magdalena Mortęska znalazła się w klasztorze chełmińskim. Sprzedała swój majątek, dzięki czemu pomogła klasztorowi spłacić długi i odnowić budynki zakonu. Wuj Magdaleny Mortęskiej biskup Piotr Kostka był obecny na konsekracji nowicjuszek 4 czerwca 1579 roku, nadzorował uporządkowanie życia klasztornego. Tydzień później odbyły się wybory ksieni (przełożonej zakonu). Została nią Magdalena Mortęska. Od tego momentu klasztor cieszył się licznymi powołaniami. Mortęska była zwolenniczką ścisłego przestrzegania reguły benedyktyńskiej bez żadnych ułatwień (asceza, stosowanie włosiennicy, krótki, 2-3 godzinny sen i biczowanie). W trudnych warunkach zakonnice zaczęły zapadać na choroby. Wtedy, za namową i inspiracją swojego wuja, biskupa Kostki postanowiła odnowić średniowieczną regułę zakonną, która nie przystawała do potrzeb klasztoru w XVI wieku. W 1605 roku doprowadziła do zatwierdzenia w Rzymie i wydania drukiem nowej reguły zakonnej. Pomijała kary cielesne, podkreślała intelektualny aspekt życia duchowego, nie dopuszczała różnicowania między szlachciankami i mieszczkami oraz wprowadzała użycie widelca, który w tamtym czasie był nowinką. Nowością było też to, że kandydatki do zakonu musiały nauczyć się czytać i pisać po polsku i łacinie.

Magdalena Mortęska zgromadziła pokaźną, jak na swoje czasy, bibliotekę klasztorną i stworzyła niezbędną listę lektur. Siostry obowiązkowo miały z niej korzystać, ponieważ ksieni nie chciała analfabetek w klasztorze. Magdalena Mortęska była prekursorką w zakładaniu i prowadzeniu szkół przyklasztornych dla kobiet. Młode dziewczęta były pozbawione możliwości kształcenia, natomiast młodzież męska miała wiele możliwości. Kobiety były przygotowywane do roli żony i matki, miały szyć, prząść, haftować. Nie uczyły się pisania, czytania ani rachowania.

Dopiero szkoły przyklasztorne, zakładane przez Magdalenę Mortęską, dawały możliwość nauki dziewczętom z rodzin szlacheckich i mieszczańskich. Zajęcia obejmowały umiejętności czytania, pisania, rachowania, robót ręcznych, śpiewu, gospodarności i dobrych manier. Reforma Mortęskiej przekształciła benedyktynki w zakon nauczający. Przyklasztorne szkoły miały, poprzez edukację dziewcząt, wpływ nie tylko na swoje wychowanki, ale na szlachtę i mieszczaństwo w ogóle. Dla swoich zakonnic była wzorem pobożności, ale także świetną administratorką, działając w sposób energiczny i zrównoważony. U współczesnych cieszyła się wielkim autorytetem z powodu nieprzeciętnego intelektu i zmysłu prawnego. Jako pierwsza kobieta w Polsce prowadziła systematyczną działalność wydawniczą. Fundowała tłumaczenia literatury starochrześcijańskiej. Jest autorką dwóch dzieł pisanych prozą, zaliczanych do kręgu barokowej literatury religijno-mistycznej: Nauki duchowne oraz Rozmyślania o Męce Pańskiej. Dzieła zawierają doniosłe uwagi o godności osoby ludzkiej, wolności i mocy człowieka. Mortęska współtworzyła barokowy humanizm chrześcijański, podkreślając silną wolę jednostki.

Magdalena Mortęska, ksieni zakonu benedyktynek, była ściśle związana z Ziemią Chełmińską. Należy podkreślić jej silne związki z Czarżem, którego była w trzeciej części właścicielką i dobrą gospodynią. Dbając o swoje posiadłości, ufundowała w Czarżu porządną drogę, karczmę oraz przytułek dla ubogich. Reagowała na potrzeby społeczne, była wizjonerką, zasłużoną dla oświaty i narodowości polskiej. Była osobą mądrą, przedsiębiorczą i roztropną. Pamiętajmy, ile mogła znaczyć dla szesnastowiecznych kobiet umiejętność czytania i pisania, dostęp do pism i książek. Jak pisała Magdalena Mortęska na łożu śmierci, było to pożywką dla życia duchowego, bowiem „bez smaków duchowych pociech życie jest tęskliwe”.

Zmarła w opinii świętości. Dwukrotnie rozpoczynano proces jej beatyfikacji, jednak za każdym razem próby te były przerywane przez wojny i pożogi XVII i XVIII wieku, a potem kasata większości zakonów benedyktyńskich. W lipcu 2016 roku w Lubawie rozpoczął się proces beatyfikacyjny Magdaleny Mortęskiej.